نحوه ی کالیبراسیون انواع ترازوی آزمایشگاهی

اگه تو آزمایشگاه کار می‌کنی یا حتی دانشجوی رشته‌های علوم پایه و مهندسی هستی، حتماً می‌دونی که ترازوی آزمایشگاهی قلب تپنده‌ی هر اندازه‌گیری دقیقیه. یه گرم اشتباه می‌تونه کل نتیجه‌ی تحقیق، تولید دارو یا کنترل کیفیت رو به باد بده. برای همین، کالیبراسیون ترازو یه کار روتین و حیاتیه که باید بهش مثل نفس کشیدن اهمیت بدی. تو این مقاله از کیان پرتو تجهیز قراره با زبون ساده و خودمونی ولی کاملاً حرفه‌ای برات بگم که کالیبراسیون ترازو چی هست، چرا مهمه، چه انواعی داره و چطور باید انجامش بدی که همیشه دقت ترازوت تو بالاترین سطح بمونه.

کالیبراسیون ترازو دقیقاً یعنی چی؟

کالیبراسیون در اصل یعنی «مقایسه کردن عملکرد ترازو با یه استاندارد شناخته‌شده و قابل ردیابی». یعنی ما می‌خوایم مطمئن بشیم وقتی ترازو می‌گه ۱۰۰٫۰۰۰ گرم، واقعاً همون ۱۰۰٫۰۰۰ گرمه، نه ۹۹٫۹۹۸ یا ۱۰۰٫۰۰۳! این کار با استفاده از وزنه‌های استاندارد (Calibration Weights) که گواهی معتبر دارن انجام می‌شه. این وزنه‌ها معمولاً از جنس استیل ضدزنگ ۳۱۶ یا حتی دقیق‌تر از کلاس E1 و E2 هستن و دقتشون تا میکروگرم تضمین شده.

فرق کالیبراسیون با «تنظیم» (Adjustment) هم اینجاست: کالیبراسیون فقط «بررسی» می‌کنه، ولی اگه خطا داشت، تنظیم یعنی ترازو رو با نرم‌افزار یا سخت‌افزار دوباره به نقطه‌ی صفر و درست برمی‌گردونیم.

برای خرید ترازوی آزمایشگاهی کلیک کنید.

چرا باید ترازو رو مرتب کالیبره کنیم؟

ترازوهای آزمایشگاهی هر چقدر هم گرون و پیشرفته باشن، به مرور زمان به دلایل مختلفی از دقت می‌افتن:

• تغییرات دما و رطوبت

• گرد و غبار و آلودگی روی کفه

• شوک مکانیکی (حتی جابه‌جایی ساده‌ی ترازو)

• فرسودگی قطعات الکترونیکی و سنسور لودسل

• اثر مغناطیس (مخصوصاً تو ترازوهای آنالیتیکال)

• حتی تغییرات فشار هوا تو ارتفاعات مختلف!

اگه تو آزمایشگاه دارویی کار می‌کنی و مطابق GLP/GMP هستی، کالیبراسیون جزو الزامات قانونیه. تو استاندارد ISO/IEC 17025 هم به صراحت گفته شده که هر وسیله‌ی اندازه‌گیری باید دوره‌ی کالیبراسیون مشخصی داشته باشه.

انواع کالیبراسیون ترازوی آزمایشگاهی

۱. کالیبراسیون داخلی (Internal Calibration) بعضی ترازوهای مدرن (مثل Sartorius، Mettler Toledo، A&D سری GR) یه وزنه‌ی داخلی موتورشده دارن. با یه دکمه یا به صورت خودکار در فواصل زمانی مشخص، ترازو خودش رو کالیبره می‌کنه. این روش خیلی راحت و سریعه و خطای انسانی تقریباً صفره.

خرید تجهیزات آزمایشگاهی از کیان پرتو

۲. کالیبراسیون خارجی (External Calibration) ترازوهای قدیمی‌تر یا اقتصادی‌تر وزنه‌ی داخلی ندارن، پس باید خودمون با وزنه‌های استاندارد خارجی این کار رو انجام بدیم.

۳. کالیبراسیون نیمه‌اتوماتیک یا Semi-Automatic تو بعضی مدل‌ها شما دکمه رو می‌زنی، ترازو بهت می‌گه چه وزنه‌ای بذار، بعد خودش بقیه کار رو انجام می‌ده.

۴. کالیبراسیون چندنقطه‌ای (Linearity Calibration) برای ترازوهای آنالیتیکال و میکرو که دقت ۰٫۰۰۰۱ گرم یا بهتر دارن، فقط چک کردن ۱۰۰ گرم کافی نیست. باید حداقل تو ۳-۵ نقطه (مثلاً ۱۰٪، ۵۰٪، ۱۰۰٪ ظرفیت) خطی بودن رو چک کنیم.

بهترین روش انجام کالیبراسیون خارجی

فرض کن یه ترازوی ۲۲۰ گرمی دقت ۰٫۱ میلی‌گرم داری و می‌خوای خودت کالیبره‌ش کنی:

اول از همه محیط رو آماده کن. ترازو باید حداقل ۲۴ ساعت تو همون اتاق روشن باشه تا به دما و رطوبت عادت کنه. دما باید بین ۱۸ تا ۲۷ درجه و تغییراتش کمتر از ۱ درجه در ساعت باشه. رطوبت هم بهتره بین ۴۰-۶۰٪ باشه. ترازو رو روی میز ضدلرزش (گرانیتی یا مخصوص) بذار و از در و پنجره و کولر دورش کن.

برای خرید مواد شیمیایی آزمایشگاهی از کیان پرتو کلیک کنید.

بعد ترازو رو روشن می‌کنی و حداقل ۳۰ دقیقه تا ۲ ساعت (بسته به مدل) صبر می‌کنی تا کاملاً گرم بشه و پایدار بشه. حالا کفه رو تمیز می‌کنی (با برس و الکل ۷۰٪) و مطمئن می‌شی هیچ اثری از مواد قبلی نباشه.

مرحله‌ی بعدی: چند بار پشت سر هم دکمه‌ی Tare یا Zero رو بزن تا ترازو کاملاً صفر بشه و نوسانش زیر ۱ رقم آخر باشه. حالا وزنه‌ی استانداردت رو (مثلاً ۱۰۰ گرم کلاس E2) خیلی آروم وسط کفه می‌ذاری. صبر می‌کنی ۱۰-۱۵ ثانیه تا عدد کاملاً ثابت بشه. اگه ترازو ۱۰۰٫۰۰۰۰ نشون داد یعنی اوکیه! اگه ±۰٫۰۰۰۲ یا بیشتر اختلاف داشت، باید بری سراغ تنظیم (Adjustment).

برای تنظیم، معمولاً تو منو گزینه‌ی Calibration هست. ترازو ازت می‌خواد وزنه‌ی مشخصی بذاری، بعد خودش اصلاحات لازم رو اعمال می‌کنه. تو ترازوهای جدید این کار با یه موتور داخلی انجام می‌شه و خیلی تمیزه.

بعد از تنظیم دوباره همون تست رو تکرار کن تا مطمئن بشی خطا به حداقل رسیده. یادت باشه برای ترازوهای آنالیتیکال بهتره حداقل ۳ وزنه (مثلاً ۲۰g، ۱۰۰g، ۲۰۰g) تست کنی تا خطی بودن کامل چک بشه.

چند نکته‌ی طلایی که خیلی‌ها فراموش می‌کنن

• همیشه از دستکش نیتریل یا پنست استفاده کن که چربی انگشت روی وزنه نمونه.

• وزنه‌ها رو هر سال خودت هم بفرست شرکت معتبر برای بازکالیبراسیون.

• گزارش کالیبراسیون رو نگه دار: تاریخ، دما، رطوبت، وزنه‌های استفاده‌شده، مقدار خطا قبل و بعد تنظیم. این مدرک تو ممیزی‌های دارویی ناجیته!

• اگه ترازو تو سردخانه یا اتاق تمیز استفاده می‌شه، کالیبراسیون رو همون‌جا انجام بده، نه تو اتاق معمولی.

• ترازوهای میکرو و اولترامیکرو (دقت ۰٫۱ میکروگرم) حساسیت خیلی بالایی به جریان هوا دارن؛ درب محفظه رو فقط موقع گذاشتن و برداشتن وزنه باز کن.

کالیبراسیون در ترازوهای مختلف چطور فرق داره؟

ترازوهای رطوبت‌سنج (Moisture Analyzer) علاوه بر وزن، دما و زمان خشک کردن هم باید کالیبره بشن. ترازوهای صنعتی بزرگ (مثلاً ۳۰ کیلویی) معمولاً فقط کالیبراسیون خارجی با وزنه‌های سنگین دارن. ترازوهای جواهرفروشی هم که دقت ۰٫۰۰۱ کارات دارن، خیلی به تغییرات دما حساسن و بهتره هر ۶ ماه کالیبره بشن.

نتیجه‌گیری

کالیبراسیون ترازوی آزمایشگاهی یه کار ساده به نظر میاد، ولی اگه با دقت و آگاهی انجام بشه، می‌تونه دقت اندازه‌گیری‌هات رو تا سال‌ها تضمین کنه و از ضررهای مالی و علمی بزرگ جلوگیری کنه. مهم‌تر از همه اینه که این کار رو به عنوان یه عادت روزانه یا هفتگی تو آزمایشگاه جا بندازی؛ نه فقط وقتی که «مشکوک شدی» ترازو خطا داره. با رعایت شرایط محیطی، استفاده از وزنه‌های معتبر و ثبت دقیق گزارش‌ها، تو بهترین متصدی آزمایشگاه از نظر دقت و اعتبار داده خواهی بود.

یادت باشه: ترازوی کالیبره‌نشده مثل ماشینی بدون ترمز تو جاده‌ی علم می‌مونه؛ شاید یه مدت بری جلو، ولی بالاخره یه جا تصادف می‌کنی!

سوالات متداول (FAQ)